O projekcie

Od dawna wiadomo, że sama umiejętność posługiwania się językiem obcym nie zapewnia skutecznego komunikowania. Bez znajomości historii kultury i jej specyficznych kodów, mentalności danego społeczeństwa, właściwych mu standardów kulturowych czy form grzecznościowych łatwo o nieporozumienia, spory, a nawet konflikty. Wiedzą o tym tłumacze, dziennikarze, politycy, migranci i turyści. Doświadczenie pokazuje też, że bliskość geograficzna, pokrewieństwa kulturowe i historyczne powiązania niekoniecznie idą w parze z wiedzą na temat kraju sąsiada. Potwierdzenia obu tych zjawisk można znaleźć w relacjach polsko-niemieckich: zarówno w codziennej komunikacji i doniesieniach medialnych, jak też w dyskursach ekspertów. Nawet polskim niemcoznawcom i niemieckim polonoznawcom zdarzają się błędy i potknięcia. Spotkania międzykulturowe – zarówno bezpośrednie, jak i zapośredniczone przez media czy literaturę – są jednak nie tylko źródłem napięć i nieporozumień, lecz także – jeśli nie przede wszystkim – szansą na zmianę perspektywy, pogłębienie wiedzy i pozyskanie nowych kompetencji. Poza tym spotkania z Innymi przynoszą nie tylko nowe rozpoznania o „nich”, lecz także o „nas” samych.

Mogliśmy się o tym przekonać, przygotowując projekt „Interakcje. Bariery i perspektywy komunikacji polsko-niemieckiej”. Naszym celem było stworzenie możliwie obszernego przeglądu zagadnień o kluczowym znaczeniu dla zrozumienia specyfiki polsko-niemieckich interakcji. Zebrane tu teksty dotyczą historycznego i współczesnego wymiaru spotkań między Polakami i Niemcami, ich wzajemnej percepcji oraz kulturowych, społecznych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań, które rzutują na charakter i intensywność wzajemnego zainteresowania. Mamy nadzieję, że udało nam się uchwycić najważniejsze polsko-niemieckie różnice, podobieństwa, paralele oraz wzajemne oddziaływania, a lektura tego kompendium umożliwi lepsze odczytanie niemieckich kodów kulturowych, polskiego postrzegania Niemiec i Niemców oraz dynamiki polsko-niemieckiej komunikacji.

Ze względu na konsekwentne zogniskowanie uwagi na problematyce o kluczowym znaczeniu dla komunikacji międzykulturowej i zakres podejmowanych zagadnień nasz leksykon jest pierwszym kompendium wiedzy o barierach i wyzwaniach komunikacji polsko-niemieckiej. O ile istnieją wydawnictwa w zwięzły i syntetyczny sposób prezentujące polskim czytelnikom niemiecką kulturę i historię (np. Dmochowska, Janicki, Tomczak, Wolff-Powęska 1999; Karolak, Kunicki, Orłowski 2006) oraz analogiczne publikacje przeznaczone dla niemieckiego odbiorcy (np. Bingen, Ruchniewicz 2009), to nie było do tej pory kompendium wiedzy na temat kontaktów polsko-niemieckich, które obejmowałoby nie tylko tzw. kulturę wysoką, ale także codzienny i popkulturowy wymiar komunikacji między Polakami i Niemcami¹.

* * *

Nasz leksykon adresowany jest do wszystkich tych osób, które z powodów zawodowych lub prywatnych interesują się problematyką niemiecką i polsko-niemiecką: nie tylko do specjalistów i miłośników historii, ale także do wszystkich tych, którzy chcieliby zrozumieć polsko-niemieckie napięcia i nieporozumienia, formy współpracy oraz wzajemne polsko-niemieckie oddziaływania – zarówno te, o których traktują szkolne podręczniki do historii lub które pojawiają się na pierwszych stronach gazet, jak i te, które dokonują się w całkowicie niespektakularnych, codziennych i prywatnych interakcjach polsko-niemieckich². Z tego powodu nasze kompendium obejmuje zarówno hasła o recepcji polskiej literatury w Niemczech i niemieckiej w Polsce, jak i o obrazie sąsiada w polskich i niemieckich mediach masowych; obok artykułu o historii i współczesności polsko-niemieckich relacji gospodarczych czytelnik natrafi tu także na tekst o polskich sprzątaczkach i pomocach domowych w Niemczech; oprócz artykułu na temat polsko-niemieckiej współpracy naukowej, znajduje się tu również tekst omawiający polsko-niemieckie spotkania sportowe.

Ambicja całościowego spojrzenie na komunikację międzykulturową pociągała za sobą konieczność wyboru. Zestaw haseł ujętych w naszym kompendium jest efektem zbiorowej refleksji autorów i redaktorów nad możliwością adekwatnego ujęcia polsko-niemieckiej przestrzeni komunikacyjnej. Można by zatem określić „Interakcje” jako próbę bilansu, z jednym wszak zastrzeżeniem: inaczej niż w przypadku bilansów zestawianych przez księgowych, naszej próby inwentaryzacji nie można uznać za pełną i wyczerpującą. Mimo że skrupulatnie odnotowywaliśmy terminy, koncepcje i nazwiska, sczytywaliśmy najważniejsze polsko-niemieckie czasopisma i analizowaliśmy katalogi kilku bibliotek, to zdajemy sobie sprawę z tego, że „domknięcia” bilansu nie udało nam się dokonać – ze względu na rozległość i dynamikę obszaru nazywanego lapidarnie relacjami polsko-niemieckimi, jak i przez charakteryzującą każde przedsięwzięcie o charakterze leksykograficznym konieczność wyboru i redukcji.

Przy wyborze tematów kierowaliśmy się trzema kryteriami: 1) zdecydowaliśmy się na uwzględnienie zarówno tych zagadnień, które po 1989 roku intensywnie zajmowały polską opinię publiczną, jak i tych, które były mniej obecne w mediach; 2) staraliśmy się uniknąć pułapki „elitaryzmu” poprzez uwzględnienie nie tylko tych haseł, które stanowią akademicki mainstream, ale też zagadnień zaczerpniętych z kultury popularnej i życia codziennego, które rzadko obecne są w „kanonicznym” zestawie tematów polsko-niemieckich; 3) wydarzenia i procesy ostatnich 25 lat staraliśmy się ukazać w szerszym kontekście kulturowym i historycznym. Szansę na uzupełnianie i aktualizowanie proponowanego w naszej publikacji zestawu haseł stanowi jego odsłona internetowa (www.interakcje-polska-niemcy.pl).

Na „Interakcje” składa się 75 tekstów. Znajdują się wśród nich syntezy i studia przypadku. Pierwsze to przeglądowe omówienia węzłowych zagadnień, drugie mają charakter szczegółowy i stanowią konkretne ilustracje ogólniejszych zjawisk i procesów. Alfabetyczny układ treści, wbudowane w poszczególne teksty odnośniki do innych artykułów oraz indeksy sprawiają, że „Interkacje” można czytać na wiele sposobów: wędrując niejako od tematu do tematu. Z kolei wskazówki bibliograficzne zamieszczone pod tekstami zapraszają do dalszych lektur i poszukiwań.

* * *

Poszczególne teksty dotyczą polsko-niemieckich porównań i transferów; wyobrażeń zbiorowych i konkretnych interakcji; mediów i pośredników komunikacyjnych; sukcesów i porażek; barier i perspektyw komunikacji polsko-niemieckiej. W efekcie znajdują się tu zagadnienia dotyczące najważniejszych form interakcji, na które spoglądamy przez pryzmat podstawowych kategorii analitycznych wypracowanych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat w interdyscyplinarnych badaniach nad komunikacją międzykulturową. Są nimi: pojęcia-klucze czy też rich points i hotspots, analiza interakcji, ksenologia, komparatystyka i transfer kulturowy.

Konceptualizację tych pierwszych zawdzięczamy publikacjom Anny Wierzbickiej, Michaela Agara i Hansa Jürgena Heringera. Pojęcia-klucze, rich points i hotspots odnoszą się do silnie nacechowanych kulturowo i posiadających tym samym tożsamościowo- i grupotwórczy potencjał słów, fraz i zachowań, które mogą stawać się punktami zapalnymi, prowadzić do zakłócenia lub wręcz uniemożliwiać komunikację. To w nich spiętrzają się komunikacyjne i kulturowe różnice; i to one stanowią klucze do zrozumienia danej kultury i mentalności. Staraliśmy się uchwycić najważniejsze polskie, niemieckie i polsko-niemieckie zjawiska tego typu.

Analiza interakcji w kontekście międzykulturowym obejmuje dwa obszary: 1) komparatystykę kulturową, czyli porównywania systemów kulturowych w celu wyodrębnienia podobieństw i różnic w wymiarach i standardach kulturowych, stylach i zachowaniach komunikacyjnych, która umożliwia diagnozowanie i prognozowanie problemów czy wręcz konfliktów komunikacyjnych pomiędzy przedstawicielami różnych kultur, oraz 2) działania interakcyjne, czyli analizę dynamiki i przebiegu sytuacji interagowania. Pierwszy obszar dotyczy więc różnych systemów wartości i symboli, procesów kształtowania się odmiennej semantyki kulturowej, rytuałów i wzorców postępowania, drugi natomiast obejmuje dynamikę zarządzania sytuacją spotkania międzykulturowego, tj. nastawienia interlokutorów, ich sposoby odbioru komunikatów, gotowość do zmiany i dopasowania się do odmiennej formy komunikowania, a także specyfiki poszczególnych akcji i reakcji, czyli zachowań, które prowadzą do wytworzenia przestrzeni porozumienia: „międzykultury”, zwanej też „trzecią kulturą”.

Badania nad postrzeganiem Innego (ksenologia), w tym badania nad stereotypami, odkrywają zależności pomiędzy percepcją odmienności a autowizerunkiem. Dlatego w „Interakcjach” znajdują się zarówno teksty dotyczące postrzegania siebie, jaki i postrzegania innych. Wiele z nich dotyczy tzw. stereotypów długiego trwania (Hubert Orłowski), czyli często zakorzenionych od wielu stuleci obrazów i interpretacji, które mimo zmieniających się okoliczności charakteryzują się zadziwiającą stabilnością. Powtarzane przez dziennikarzy i polityków, a niekiedy też naukowców, tezy o zanikaniu negatywnych i powstawaniu nowych, pozytywnych stereotypów polsko-niemieckich nie znajdują potwierdzenia w rzetelnych analizach: za kreowanymi medialnie wizerunkami czy odpowiadającymi poprawności politycznej wypowiedziami z reguły kryją się głębsze pokłady tradycji, a zapisane w nich stereotypy wykazują się zadziwiającą długowiecznością.

Część haseł została ujęta w perspektywie porównawczej, która pozwala uchwycić

polsko-niemieckie różnice i podobieństwa w zakresie historii kultury i mediów, polityki czy gospodarki. Bez znajomości podstawowych faktów decydujących np. o specyfice polskiej i niemieckiej kultury politycznej, systemów medialnych czy struktur religijnych obu społeczeństw trudno zrozumieć przebieg i efekty konfliktów i współpracy polsko-niemieckiej dokonującej się w tych obszarach.

O ile porównanie pozwala uchwycić odrębności i analogie kulturowe, to zwłaszcza w przypadku społeczeństw sąsiedzkich i splecionych wspólną historią, konieczne jest spojrzenie na ich wzajemne interakcje przez pryzmat transferu (między)kulturowego. Składają się nań media, pośrednicy (cultural brokers), okoliczności i drogi przekazu tekstów, artefaktów i praktyk kulturowych. Czasami analiza transferu kulturowego przybiera postać „tropienia” czy też „odszukiwania zatartych śladów”, ponieważ teksty, artefakty i praktyki uległy w kulturze docelowej tak daleko idącej adaptacji i pełnią w niej tak odmienne od pierwotnych funkcje, że rozpoznanie ich oryginalnego charakteru wymaga nie lada wysiłku i wyobraźni.

To metodologiczne „podglebie” naszego projektu sprawia, że „Interkacje” mogą być interesującą lekturą nie tylko dla czytelników zainteresowanych problematyką polsko-niemiecką, ale także dla osób, które interesują się komunikacją międzykulturową w ogóle. Jej analizowanie dokonuje się mianowicie za pomocą perspektyw i pryzmatów, które można aplikować w każdym międzykulturowym kontekście.

* * *

„Interakcje” nie doszłyby to skutku bez zaangażowania wielu osób i instytucji. Na pierwszym miejscu chcielibyśmy podziękować naszym autorkom i autorom. Wśród 60 osób współtworzących ten projekt znajdują się Polacy, Niemcy i Austriacy, przedstawiciele różnych dyscyplin i tradycji badawczych, zarówno uznani naukowcy, jak i badacze młodego pokolenia. Najsilniej reprezentowaną grupę stanowią polscy germaniści i niemcoznawcy. W gronie autorek i autorów leksykonu znajdują się jednak również filmoznawcy, historycy, kulturoznawcy, politolodzy, poloniści, prawnicy, socjolodzy i slawiści. Bez ich entuzjazmu i zaangażowania ten projekt nie doszedłby do skutku.

Podziękowania kierujemy także do tłumaczy tekstów pisanych po niemiecku i angielsku: Ilony Rodzeń, Jędrzeja Morawieckiego i Izabeli Surynt. Jackowi Grębowcowi dziękujemy za redakcję tekstów. Podziękowania kierujemy też do pracowników wydawnictwa ATUT, których cierpliwość i profesjonalizm umożliwiły sprawne zakończenie naszego przedsięwzięcia.

Last but not least, za wsparcie finansowe „Interakcji” chcielibyśmy podziękować Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Instytutowi Slawistyki Uniwersytetu w Moguncji oraz Instytutowi Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego.

Alfred Gall, Jacek Grębowiec, Justyna Kalicińska, Kornelia Kończal, Izabela Surynt

Moguncja – Wrocław – Praga, lipiec 2014 roku

Bibliografia

M. Agar: Language Shock. Understanding the Culture of Conversation, New York 1994.

D. Bingen, K. Ruchniewicz (red.), Länderbericht Polen: Geschichte - Politik - Wirtschaft - Gesellschaft - Kultur, Frankfurt/Main 2009.

É. Décultot, M. Espagne, J. Le Rider, Jacques (red.), Dictionnaire du monde germanique, Paris 2007.

H. Dmochowska, L. Janicki, M. Tomczak, A. Wolff-Powęska (red.), Niemcy współczesne: Zarys encyklopedyczny, Poznań 1999.

I. Guinaudeau, A. Kufer, Ch. Premat (red.),Dictionnaire des relations franco-allemandes, Bordeaux 2009.

H. H. Hahn, Stereotypy – tożsamość – konteksty. Studia nad polską i europejską historią, Poznań 2011.

H. J. Heringer, Interkulturelle Kommunikation, Tübingen 2010.

Cz. Karolak, W. Kunicki, H. Orłowski, Dzieje kultury niemieckiej, Warszawa 2006.

E. Kobylińska, A. Lawaty, S. Rüdiger (red.), Deutsche und Polen. 100 Schlüsselbegriffe, München 1992; pol. wyd.: Polacy i Niemcy. 100 kluczowych pojęć, Warszawa 1996.

W. Koschmal, M. Nekula, J. Rogall (red.), Deutsche und Tschechen. Geschichte – Kultur – Politik. Mit einem Vorwort von Václav Havel, München 2001; oraz wyd. czeskie:

Češi a Němci. Dějiny – kultura – politika.

A. Kufer, I. Guinaudeau, Ch. Premat (red.),Handwörterbuch der deutsch-französischen Beziehungen, Baden-Baden 2009.

A. Lawaty, H. Orłowski (red.), Polacy i Niemcy. Historia – kultura – polityka, Poznań 2003 (wydanie pierwsze); oraz wyd. niem. pod tyt. Deutsche und Polen. Geschichte, Kultur, Politik.

H.-J. Lüsebrink, Interkulturelle Kommunikation. Interaktion – Fremdwahrnehmung – Kulturtransfer, Stuttgart – Weimar 2008.

R. Muhs, J. Paulmann, W. Steinmetz (red.), Aneignung und Abwehr. Interkultureller Transfer zwischen Deutschland und Großbritannien im 19. Jahrhundert, Bodenheim1998.

H. Orłowski, Polnische Wirthschaft. Nowoczesny niemiecki dyskurs o Polsce, Olsztyn 1998.

J. Picht, R. Leenhardt (red.), Esprit/Geist: 100 Schlüsselbegriffe für Deutsche und Franzosen, München 1990; oraz wyd. franc.: Au jardin des malentendus.

B. Schmidt, J. Doll, W. Fekl, S. Loewe, F. Taubert, Fritz, Frankreich-Lexikon. Schlüsselbegriffe zu Wirtschaft, Gesellschaft, Politik, Geschichte, Kultur, Presse- und Bildungswesen, Berlin 2008 (wydanie drugie).

R. Traba, H.H. Traba; współpraca: M. Górny, K. Kończal (red.) : Polsko-niemieckie miejsca pamięci, 4 tomy, Warszawa 2012-14.